λιμάνι

Προστατευμένη φυσική ή τεχνητή περιοχή σε παραλία, σε όχθη ποταμού ή λίμνης, που προσφέρεται για την ασφαλή παραμονή των πλοίων, όπου μέσω λιμενικών εγκαταστάσεων, τα πλοία έχουν τη δυνατότητα φορτοεκφόρτωσης εμπορευμάτων, μεταφοράς επιβατών, ανεφοδιασμό καυσίμων ή επισκευής τους. Κατά την αρχαιότητα, οι λειτουργίες του λ. ήταν αρκετά περιορισμένες και γενικά με αυτό τον όρο προσδιοριζόταν ένας περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένος μυχός, προστατευόμενος από τους σφοδρούς ανέμους και από τον ισχυρό θαλάσσιο κυματισμό. Οι πολυσύνθετες οικονομικές συνθήκες που διαμαορφώθηκαν αργότερα επέβαλαν την κατασκευή λιμενικών έργων και εγκαταστάσεων έτσι ώστε οι μυχοί να αποκτήσουν μεγαλύτερη ευρύτητα και ασφάλεια και να προσαρμοστούν στις ανάγκες της εμπορικής δραστηριότητας. Σε ακτογραμμές οι οποίες δεν αποτελούν φυσικά καταφύγια, δημιουργούνται τεχνητά λ., κατασκευάζεται δηλαδή σειρά κυματοθραυστών η οποία περιβάλλει μια υδάτινη περιοχή και διαμορφώνεται ένας τεχνητός κόλπος. Τα σχέδια κατασκευής ανάλογων λ. ποικίλλουν, ωστόσο όλα διαθέτουν τουλάχιστον δύο κυματοθραύστες με μια είσοδο ανάμεσά τους. Ένα από τα μεγαλύτερα κατεξοχήν τεχνητά λ. είναι εκείνο στο Μπάφαλο, στη λίμνη Ίρι των ΗΠΑ. Οικονομία. Τα λ. αποτελούν αγορές, στις οποίες τα διακινούμενα εμπορεύματα αλλάζουν μέσο μεταφοράς. Αυτό συμβαίνει είτε όταν το λ. βρίσκεται στην ακτή είτε όταν εκτείνεται στον ποταμόκολπο ενός πλωτού ποταμού, οπότε τα εμπορεύματα πρέπει να μεταφερθούν από τα πλοία της θάλασσας στα ποταμόπλοια, τα οποία έχουν μικρότερη χωρητικότητα και επίπεδο πυθμένα, ή αντίστροφα. Η ανάπτυξη ενός λ. εξαρτάται όχι τόσο από τη μορφή της περιορισμένης ζώνης στην οποία βρίσκεται όσο από τη θέση του σε σχέση με τις ξηρές και τις θάλασσες που είναι λιγότερο ή περισσότερο κοντά σε αυτό, αλλά και από την ύπαρξη ή την κατασκευή κατάλληλων οδών συγκοινωνίας προς το εσωτερικό της χώρας. Τα όρια και η σημασία της ενδοχώρας καθορίζονται από τη μορφολογία της περιοχής (ορεινή, πεδινή, έρημος, ελώδης κλπ.), από την ποσότητα και τον τύπο της παραγωγής της (γεωργική, ζωοτεχνική, μεταλλευτική, βιομηχανική κλπ.), από τον αριθμό και την αποδοτικότητα των συγκοινωνιακών οδών (οδικών, σιδηροδρομικών, ποτάμιων, λιμναίων) και από άλλους οικονομικούς παράγοντες, όπως οι προστατευτικοί δασμοί, οι ναύλοι, τα έξοδα μεταφοράς και η καταλληλότητα των λιμενικών εγκαταστάσεων. Άλλα χαρακτηριστικά της ενδοχώρας ενός λ. μπορούν να υποστούν μετατροπές με σκοπό την επέκταση της ενδοχώρας αυτής εις βάρος άλλων συναγωνιστικών ζωνών, δηλαδή με βελτίωση του οδικού δικτύου, ελάττωση των δασμών μεταφοράς, δημιουργία ελεύθερων ζωνών κ.ά. Από τη θέση τους, ως προς τους εμπορικούς σκοπούς, τα λ. μπορούν να χωριστούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: στους προλιμένες και σχεδόν σε όλα τα λ. που βρίσκονται σε εσωτερική θέση. Στην πρώτη κατηγορία αποδίδεται μεγαλύτερη σημασία στην ταχύτητα σε σχέση με το κόστος μεταφοράς, ενώ στη δεύτερη προέχει το κριτήριο της οικονομίας στις δαπάνες μεταφοράς, σε βάρος της ταχύτητας μετακινήσεων. Μολονότι η μεταφορά μέσω θαλάσσης είναι αισθητά πιο βραδεία, είναι ωστόσο πολύ λιγότερο δαπανηρή από την οδική ή τη σιδηροδρομική. Γι’ αυτό είναι πιο πλεονεκτική η χρησιμοποίηση λ. σε προχωρημένη θέση, όταν πρόκειται για τη γρήγορη αποβίβαση επιβατών και φθαρτών εμπορευμάτων. Προλιμένες τέτοιας μορφής είναι το Σαουθάμπτον, το Πόρτσμουθ, η Χάβρη, το Χερβούργο, το Μπρέμερχαφεν και το Χονγκ Κονγκ. Όταν, αντίθετα, λαμβάνονται υπόψη τα έξοδα, προτιμώνται τα λ. σε εσωτερική θέση, που μπορούν να διενεργήσουν οικονομικά τη διακίνηση των μη φθαρτών ή των ογκωδών εμπορευμάτων. Τέτοια λ., που ως επί το πλείστον αποτελούν τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα του κόσμου, είναι για παράδειγμα το Λονδίνο, το Αμβούργο, το Μπορντό, η Νέα Υόρκη, το Μόντρεαλ, η Γένοβα κ.ά. Λ. που βρίσκονται σε εξαιρετικά ευνοϊκή θέση είναι όσα βρίσκονται στους ποταμόκολπους, όπως για παράδειγμα η Βρέμη επί του Βέζερ, το Ρότερνταμ επί του Νέου Μόσα, η Αμβέρσα επί του Σκάλδη, η Χάβρη και η Ρουέν επί του Σηκουάνα κ.ά. Αυτά διαθέτουν το μεγάλο πλεονέκτημα ότι μπορούν να διακινήσουν τα εμπορεύματα προς την ενδοχώρα μέσω υδάτινων οδών, που παρουσιάζουν σχετικά μικρό κόστος. Σε μερικές εσωτερικές ζώνες, που εξαιτίας της μεγάλης παραγωγικότητάς τους πρέπει να εξάγουν τεράστιες ποσότητες εμπορευμάτων, έχουν δημιουργηθεί στις όχθες των μεγάλων ποταμών της κεντροανατολικής Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής λ., τα οποία, σε ορισμένες περιπτώσεις, παρουσιάζουν ετήσια διακίνηση εμπορευμάτων δεκάδων εκατομμυρίων τόνων. Τα λ. αυτά, που έχουν γενικά μεγάλη ανάπτυξη σε μήκος, εκμεταλλεύονται τη θέση τους και ιδιαίτερα το προς τα κάτω τμήμα του αντίστοιχου ποταμού ως οικονομική οδό μεταφοράς. Μερικά εμπορικά λ. μπορούν να χαρακτηριστούν εξειδικευμένα, όταν σε αυτά επικρατεί μόνο μία από τις λειτουργίες ενός μεγάλου λιμενικού εμπορικού κέντρου. Τέτοια είναι τα αλιευτικά λ. (για παράδειγμα, της Μπουλόν-σιρ-Μερ, της Ναντ, του Γκρίμσμπι, του Χαλ, του Αμπερντίν, του Τρόμσε), τα λ. κάρβουνου, όπως του Κάρντιφ, τα λ. πετρελαίου, όπως του Μπακού, του Βατούμ, του Αμπαντάν, τα λ. βαμβακιού, όπως του Γκάλβεστον και της Νέας Ορλεάνης, και τέλος τα λ. σιτηρών, όπως της Μπαΐα Μπλάνκα. Η παρουσία τεράστιων ποσοτήτων εμπορευμάτων στα λιμενικά κέντρα μπορεί να ευνοήσει την εμφάνιση βιομηχανιών που ασχολούνται κυρίως με τη μεταποίηση των εισαγόμενων προϊόντων ή εκείνων που προορίζονται για εξαγωγή. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά φέρουν τα πολεμικά λ., για τα οποία η σημασία της ενδοχώρας είναι επουσιώδης. Σημαντικότερο ρόλο παίζει η στρατηγική θέση για την κυριαρχία ενός θαλάσσιου τμήματος, όσο το δυνατόν πιο εκτεταμένου, η ασφάλεια, η οφειλόμενη στη διαμόρφωση της λιμενικής λεκάνης και των γειτονικών της τμημάτων, και τα αμυντικά έργα. Συνήθως τα λ. αυτά, προπάντων όταν αποτελούν μέρος μιας μόνιμης βάσης, εκτός από τις αποθήκες για τον άμεσο ανεφοδιασμό σε καύσιμα και πολεμοφόδια, διαθέτουν και ναύσταθμο, οι εγκαταστάσεις του οποίου επιτρέπουν την εκτέλεση των μεγάλων επισκευών των πολεμικών πλοίων. Τυπικά πολεμικά λ. που έχουν ή είχαν στο παρελθόν μεγάλη σημασία είναι του Χάμπτον Ρόουντς, της Σιγκαπούρης, του Περλ Χάρμπορ, του Σκάπα Φλόου, του Γιβραλτάρ, της Λα Βαλέτα, της Τουλόν, του Τάραντα κ.ά. Προστατευτικά λιμενικά έργα και οργάνωση λ. Όπως προαναφέρθηκε, το φυσικό περιβάλλον προσφέρει μερικές από τις κατάλληλες συνθήκες για την κατασκευή ενός λ. Ωστόσο, από τότε που η ανάπτυξη του εμπορίου και οι αυξανόμενες διαστάσεις των πλοίων δυσχέραναν και περιέπλεξαν τις σχετικές με την κίνηση των λ. απαιτήσεις, κατέστη αναγκαία η επέμβαση του ανθρώπου, συχνά σε μεγάλο βαθμό, προκειμένου να διορθώσει, αλλά κυρίως για να συμπληρώσει, όσο επέτρεπαν η τοπογραφία και η υδρογραφία της τοποθεσίας, τις ελλείψεις, με σκοπό την προστασία του λ. από τις τρικυμίες ή την επιχωμάτωση που προκαλούν τα θαλάσσια ή τα ποτάμια ρεύματα. Σε πρώτη φάση ο άνθρωπος επιδόθηκε στην κατασκευή εξωτερικών προστατευτικών έργων, που διασφαλίζουν την αναγκαία γαλήνη των νερών του λ. και το κατάλληλο βάθος. Αυτά περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα εξωτερικά φράγματα απομονωμένα από την ακτή, όπως οι κυματοθραύστες, που έχουν αποκλειστικό σκοπό την προστασία από τη βιαιότητα των κυμάτων, είτε έναν ή περισσότερους μόλους, οι οποίοι, ξεκινώντας από την ξηρά, περικλείουν κατά μεγάλο μέρος την έκταση του λ. Συνηθέστερα, ιδιαίτερα στις ζώνες που υπόκεινται σε επιχωματώσεις, οι εξωτερικοί μόλοι ξεκινούν από την ακτή και στρέφονται ύστερα προς διεύθυνση περίπου παράλληλη προς αυτήν. Ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό τους, που καθορίζεται από τις προαναφερθείσες ανάγκες, τα εξωτερικά έργα και οι μόλοι πρέπει να έχουν διάταξη κατά μήκος τέτοια ώστε να αφήνουν διόδους για τον ασφαλή διάπλου των πλοίων, ακόμα και όταν οι συνθήκες της θάλασσας και η βιαιότητα του ανέμου δυσχεραίνουν τους ελιγμούς τους. Για τη θεμελίωση των κυματοθραυστών και των μόλων, ο βυθός που προτιμάται είναι ο βραχώδης, ενώ ο λιγότερο κατάλληλος βυθός είναι αυτός που αποτελείται από ιλύ, καθώς αυτή δεν είναι αρκετά συμπαγής σε μικρό βάθος. Ικανοποιητικές συνθήκες παρουσιάζει ενίοτε η συμπαγής άργιλος, όταν δεν είναι ανάμεικτη με άμμο. Στις περιπτώσεις αυτές προβλέπεται η κατασκευή μιας τραπεζοειδούς βάσης, με φυσικά ή τεχνητά (μπετόν) μπλόκια, η κορυφή της οποίας αγγίζει την επιφάνεια του νερού, για τους κυματοθραύστες, ή βρίσκεται 1-2 μ. κάτω από την επιφάνεια του νερού, στην περίπτωση των μόλων. Στη βάση αυτή κατασκευάζεται ισχυρός κάθετος τοίχος, ο οποίος στην περίπτωση των μόλων και ενίοτε των κυματοθραυστών, φέρει προς το μέρος του λ. κρηπίδωμα με κατάλληλο βάθος για την προσόρμιση σκαφών. Ιδιαίτερα μέτρα απαιτούν τα λ. που βρίσκονται σε ζώνες όπου το παλιρροϊκό φαινόμενο προκαλεί μεγάλες μεταβολές της στάθμης του νερού, όπως για παράδειγμα σε διάφορες παράκτιες τοποθεσίες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Τα λ. που για τον λόγο αυτό βρίσκονται υπό συνθήκες ιδιαίτερα δυσμενείς διαθέτουν πόρτες που κλείνουν κατά τη διάρκεια της άμπωτης. Τα περιφερειακά νερά του εσωτερικού του λ. υποδιαιρούνται γενικά, από τα ανοιχτά προς την ξηρά, σε διάφορες λεκάνες, που χωρίζονται από πλατιές αποβάθρες, εφοδιασμένες με ντοκ, όπου μπορούν να φορτώνουν και να ξεφορτώνουν τα πλοία. Στις αποβάθρες έχουν κατασκευαστεί δρόμοι για την ομαλή διακίνηση των εμπορευμάτων, σιδηροδρομικές γραμμές, εγκαταστάσεις ανυψωτήρων και, ανάλογα με τον ιδιαίτερο προορισμό της σχετικής λεκάνης, τουλάχιστον ένα μέρος των αποθηκών για φθαρτά εμπορεύματα και εγκαταστάσεις για τους υπό διαμετακόμιση επιβάτες. Άλλες κλειστές εγκαταστάσεις (σιλό, ψυγεία, δεξαμενές καυσίμων), εκτός από τα γραφεία και διάφορα άλλα κτίρια και υπηρεσίες (για παράδειγμα, τελωνείο, υγειονομείο, αστυνομία, πυροσβεστική υπηρεσία, πιλότοι, ρυμουλκά) είναι οργανωμένες στις ζώνες που βρίσκονται πίσω από τις λεκάνες. Για τα μη φθαρτά εμπορεύματα, που πρόκειται να μετακινηθούν μέσω ξηράς ή μέσω θαλάσσης, έχουν διατεθεί στις αποβάθρες ή κοντά στις λεκάνες ευρείες ακάλυπτες εκτάσεις, που εξυπηρετούνται και αυτές από τις αναγκαίες εγκαταστάσεις. Στα λ. υπάρχουν συνήθως δεξαμενές μόνιμες ή πλωτές, ναυπηγεία για τη συντήρηση σκαφών μικρού εκτοπίσματος και εργοστάσια, κυρίως μηχανουργικά και ηλεκτρολογικά, για την εκτέλεση διαφόρων επισκευών σκαφών και μηχανών, αλλά και ειδικές περιοχές για τη ναυπήγηση σκαφών ποικίλης χωρητικότητας. Η γρήγορη εκτέλεση των ελιγμών άφιξης, προσόρμισης και αναχώρησης των πλοίων στο εσωτερικό του λ. επιτυγχάνεται, ακόμα και για σκάφη μεγάλων διαστάσεων, με τη χρησιμοποίηση ρυμουλκών. Το έργο των ρυμουλκών είναι απαραίτητο, ιδιαίτερα όταν οι υδάτινες εκτάσεις που διατίθενται για τους ελιγμούς δεν είναι ευρείες και όταν ο άνεμος πνέει με μεγάλη ένταση. Εκτός από την περιοδική συντήρηση όλων των εγκαταστάσεων ενός λ., προβλέπεται, όταν παρουσιαστεί ανάγκη, η εκσκαφή των ζωνών εκείνων του βυθού στις οποίες έχουν παρατηρηθεί επιχωματώσεις ή η αφαίρεση του στρώματος εύφλεκτων ελαίων, που σχηματίζεται ενίοτε στην επιφάνεια του νερού εξαιτίας απωλειών από σκάφη και σωληνώσεις. Η παρέμβαση του ανθρώπου μπορεί να μεταμορφώσει ένα μικρό και ανασφαλές αγκυροβόλιο σε μεγάλο και ασφαλές λιμάνι. Ένα από τα πολλά παραδείγματα του είδους είναι το λιμάνι της Νάπολης στην Ιταλία· στα σχεδιαγράμματα, όπως ήταν το 1861 (αριστερά) και όπως είναι σήμερα. Το Λιμάνι Μαρκοπούλου, πιο γνωστό ως Πόρτο Ράφτη. Το πολεμικό λιμάνι της Βρέστης, που θεωρείται η σημαντικότερη πολεμική ναυτική βάση της Γαλλίας. Σχηματική παράσταση σύγχρονου εμπορικού λιμανιού, στο οποίο ο αρχικός μυχός έχει διευρυνθεί με διάφορα προστατευτικά έργα: 1) φάρος με προσαρτημένο σηματοδοτικό σταθμό· 2) κυματοθραύστης για την προστασία του λιμανιού από την κακοκαιρία· 3) φανοί με έγχρωμο φως· 4) μόλοι· 5) πλοία ρυμουλκούμενα στο αγκυροβόλιο· 6) πλωτή δεξαμενή· 7) χτιστή δεξαμενή· 8) αποβάθρες εφοδιασμένες με γερανούς διαφόρων τύπων· 9) περιοχή ρυμουλκών και πλωτών γεφυρών-γερανών· 10) αποβάθρες για επιβατικά πλοία· 11) αγκυροβόλιο για πορθμεία· 12) βυθοκόρος για εργασίες εκσκαφής· 13) λιμάνι για σκάφη αναψυχής· 14) αποβάθρες με σιλό για δημητριακά· 15) αποβάθρα με μεταλλεύματα που έχουν αποτεθεί προσωρινά στο ύπαιθρο· 16) λιμάνι για υγρά καύσιμα· 17) θερμικό εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής, πυροσβεστικές εγκαταστάσεις και διάφορα εργαστήρια. Οι εγκαταστάσεις αυτές είναι απαραίτητες σε κάθε σύγχρονο λιμάνι. Μερική άποψη του λιμανιού του Πειραιά (φωτ. ΑΠΕ). Το λιμάνι του Αμβούργου αποτελεί ένα τα μεγαλύτερα εμπορικά λιμάνια του κόσμου (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

το

1. λιμένας

2. (κατ' επέκτ.) παραθαλάσσια εμπορική πόλη με λιμάνι

3. ασφαλές καταφύγιο.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ. < τουρκ. liman < αρχ. λιμένιον, υποκορ. τού λιμήν].